Spadek poziomu testosteronu u meżczyzn może być zarówno przyczyną, jak i skutkiem wielu chorób współistniejących. Do najczęstszych schorzeń obniżających jego poziom należą zaburzenia endokrynologiczne i metaboliczne, autoimmunologiczne i rzadziej genetyczne. W przypadku chorób metabolicznych, takich jak cukrzyca typu 2 i zespół metaboliczny, aż 40-50% pacjentów ma obniżony poziom testosteronu w organizmie. U osób z otyłością odsetek ten jest jeszcze wyższy i może sięgać nawet 79%.
Problem często pozostaje niezauważony, ponieważ objawy rozwijają się stopniowo i bywają mylone z naturalnym procesem starzenia. Nieleczony niedobór testosteronu może nie tylko nasilać istniejące schorzenia, ale także prowadzić do rozwoju nowych, w tym osteoporozy i chorób układu krążenia, tworząc błędne koło pogłębiających się zaburzeń zdrowotnych.
Na poziom testosteronu wpływają również choroby przewlekłe, jak niewydolność nerek, marskość wątroby czy przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP). Dodatkowo jego stężenie mogą obniżać powszechnie stosowane leki, w tym statyny (na cholesterol), glikokortykosteroidy (przeciwzapalne) czy opioidy (przeciwbólowe).
W jaki sposób choroby wpływają na poziom testosteronu?
Różne choroby mogą obniżać poziom testosteronu na kilka sposobów, wpływając na skomplikowany system hormonalny zwany osią podwzgórze-przysadka-jądra. W warunkach prawidłowych, podwzgórze (część mózgu) uwalnia hormon GnRH, który pobudza przysadkę do produkcji hormonów FSH i LH. Te z kolei stymulują jądra do wytwarzania testosteronu. Jest to delikatny system, w którym zaburzenie na każdym poziomie może prowadzić do częściowego lub całkowitego zatrzymania produkcji męskiego hormonu przez organizm.
Niedobór testosteronu może objawiać się w postaci pierwotnej lub wtórnej, w zależności od czynników, które go powodują:
Hipogonadyzm pierwotny
Występuje, gdy dochodzi do bezpośredniego uszkodzenia komórek Leydiga jąder, upośledzając ich zdolność do produkcji testosteronu. Może być wrodzony (np. zespół Klinefeltera) lub nabyty w ciągu życia. Do nabytego uszkodzenia jąder może dojść w wyniku nowotworów, działania toksyn (w tym długotrwałego nadużywania alkoholu), stanu zapalnego czy urazów.
Hipogonadyzm wtórny
Pojawia się, gdy jakiś czynnik zaburza pracę podwzgórza lub przysadki mózgowej – struktur kontrolujących produkcję testosteronu w jądrach. Często występuje w hiperprolaktynemii, zespole metabolicznym, chorobach endokrynologicznych (np. guzy przysadki) czy przy długotrwałym stosowaniu niektórych leków (np. kortykosteroidów).
Co istotne, oś podwzgórze-przysadka-jądra jest niezwykle wrażliwa na różne sytuacje stresowe dla organizmu. Podczas ostrej choroby, głodzenia czy nawet zbyt intensywnego wysiłku fizycznego, organizm może tymczasowo obniżyć lub całkowicie “wyłączyć” produkcję testosteronu, by zaoszczędzić energię na walkę z podstawowym problemem. Choć powszechnie uważa się, że poziom testosteronu spada naturalnie z wiekiem, niektóre badania sugerują, że może to być spowodowane nie tyle samym starzeniem się, co właśnie nagromadzeniem różnych chorób towarzyszących.
Choroby metaboliczne a poziom testosteronu
Otyłość i insulinooporność stanowią fundamentalne zaburzenia, które inicjują rozwój wielu chorób metabolicznych obniżających testosteron. W tkance tłuszczowej testosteron jest przekształcany w estrogen przez enzym aromatazę – im więcej tkanki tłuszczowej, tym intensywniej zachodzi ten proces. Dodatkowo, komórki tłuszczowe wydzielają substancje zapalne i hormon leptynę, które hamują naturalną produkcję testosteronu w mózgu i jądrach. Powstaje błędne koło: niski testosteron sprzyja odkładaniu tłuszczu, a nagromadzona tkanka tłuszczowa jeszcze bardziej obniża jego stężenie.
Nadwaga może prowadzić do rozwoju poważniejszych zaburzeń metabolicznych, takich jak:
- Cukrzyca typu 2 – przewlekła choroba będąca często następstwem długotrwałej otyłości i insulinooporności. Niedobór testosteronu dotyka nawet 40% mężczyzn z tą chorobą. Wysoki poziom cukru dodatkowo uszkadza naczynia krwionośne zaopatrujące gruczoły produkujące testosteron, pogłębiając problem.
- Zespół metaboliczny – występuje, gdy u pacjenta rozwinie się co najmniej trzy z następujących zaburzeń: otyłość brzuszna, hiperglikemia (lub cukrzyca typu 2), nadciśnienie, wysokie trójglicerydy lub niski poziom HDL. U 40-50% mężczyzn z tym zespołem stwierdza się niedobór testosteronu.
Nie od dziś wiadomo, że otyłość, problemy z cholesterolem i nadciśnienie zwiększają ryzyko chorób serca. Przez wiele lat sądzono również, że testosteron może szkodliwie wpływać na układ krążenia, ponieważ mężczyźni statystycznie doświadczają chorób serca wcześniej niż kobiety. Badania z ostatnich lat pokazują jednak coś zupełnie przeciwnego – prawidłowe stężenie testosteronu może chronić przed chorobami układu krążenia. Co więcej, jego niedobór jest obecnie uznawany za niezależny czynnik ryzyka chorób serca.
Dowiedz się więcej o objawach i przyczynach niedoboru testosteronu
Wpływ chorób przewlekłych na stężenie testosteronu
Poniżej znajdują się dobrze opisane przez literaturę choroby przewlekłe (poza omówioną wcześniej cukrzycą typu 2), powiązane z niskim testosteronem.
Przewlekła choroba nerek
Niedobór testosteronu występuje u 27-66% mężczyzn z przewlekłą chorobą nerek, co wskazuje na silny związek między tymi schorzeniami. Badania pokazują, że im bardziej zaawansowane schorzenie, tym większe ryzyko hipogonadyzmu. Co ciekawe, zależność działa też w drugą stronę – mężczyźni z niskim poziomem testosteronu mają większe ryzyko rozwoju chorób nerek.
Problem jest złożony i wynika z kilku mechanizmów:
- Toksyny mocznicowe gromadzące się w organizmie zaburzają pracę komórek Leydiga produkujących testosteron
- Przewlekły stan zapalny hamuje działanie osi hormonalnej podwzgórze-przysadka-gonady
- Niedożywienie, często towarzyszące zaawansowanej chorobie nerek dodatkowo zaburza produkcję hormonów płciowych
Niski poziom testosteronu u pacjentów nefrologicznych wiąże się z gorszym rokowaniem i zwiększonym ryzykiem zgonu, niezależnie od innych czynników ryzyka. Problem dotyka zarówno pacjentów przed dializami, jak i tych dializowanych oraz po przeszczepie nerki. W tej grupie chorych, niedobór testosteronu może również zmniejszać odpowiedź na leki stosowane w leczeniu anemii.
Marskość wątroby
Marskość wątroby prowadzi do obniżenia poziomu testosteronu aż u 90% mężczyzn, a niedobór pogłębia się wraz z postępem choroby. Jest to złożony problem, który może przebiegać na kilka sposobów:
- W przypadku marskości alkoholowej alkohol może bezpośrednio uszkadzać jądra, prowadząc do hipogonadyzmu pierwotnego
- Częściej jednak marskość prowadzi do hipogonadyzmu wtórnego, gdzie przysadka mózgowa produkuje zbyt mało hormonów stymulujących jądra
- W końcowym stadium choroby poziom hormonów przysadkowych jest prawie zawsze obniżony
Dodatkowo wątroba produkuje więcej białka wiążącego hormony płciowe (SHBG), które silnie wiąże testosteron we krwi, przez co staje się on mniej dostępny dla organizmu. Co ciekawe, mimo prawidłowego całkowitego stężenia testosteronu, pacjent może mieć objawy jego niedoboru właśnie z powodu wysokiego SHBG.
Przewlekła obturacyjna choroba płuc
Skutki przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP) dotykają całego organizmu, a problem niskiego testosteronu występuje u 22-69% chorych, czyli znacznie częściej niż w populacji ogólnej, gdzie hipogonadyzm w zależności od źródeł dotyczy 6-25% mężczyzn. Jest to szczególnie istotne, ponieważ testosteron często się obniża wraz ze stopniem zaawansowania tej choroby.
Mechanizm jest złożony i tworzy błędne koło – przewlekły stan zapalny w POChP zmniejsza produkcję testosteronu, przy czym u większości pacjentów wynika to z zaburzeń pracy podwzgórza i przysadki. Problem jest największy podczas zaostrzeń choroby, kiedy organizm jest najbardziej niedotleniony, pogłębiając stan zapalny. Mogą go dodatkowo pogłębiać stosowane w leczeniu kortykosteroidy i palenie tytoniu.
Inne choroby związane z niedoborem testosteronu
Istnieje wiele innych schorzeń mogących prowadzić do niedoboru testosteronu. Do najlepiej poznanych należą choroby genetyczne takie jak zespół Klinefeltera (najczęstsza przyczyna genetyczna) czy zespół Kallmanna (zaburzenie wydzielania hormonu GnRH wraz z upośledzeniem węchu). Do tej grupy należą również rzadsze schorzenia jak kryptorchidyzm (niezstąpione jądra) czy hemochromatoza (nadmierne gromadzenie żelaza w organizmie).
Zaburzenia pracy tarczycy również wpływają na poziom testosteronu. W niedoczynności tego gruczołu spada m.in. poziom białka transportującego hormony płciowe (SHBG) oraz obniża się poziom wolnego testosteronu. Na szczęście po wdrożeniu odpowiedniego leczenia poziom testosteronu zazwyczaj wraca do normy.
Źródła:
Aversa, Antonio, and Abraham Morgentaler. “The practical management of testosterone deficiency in men.” Nature Reviews Urology 12.11 (2015): 641-650.
Traish, Abdulmaged M., and Michael Zitzmann. “The complex and multifactorial relationship between testosterone deficiency (TD), obesity and vascular disease.” Reviews in Endocrine and Metabolic Disorders 16 (2015): 249-268.
Kelly, Daniel M., and T. Hugh Jones. “Testosterone: a metabolic hormone in health and disease.” Journal of Endocrinology 217.3 (2013): R25-R45.
Gianatti, E. J., and Mathis Grossmann. “Testosterone deficiency in men with Type 2 diabetes: pathophysiology and treatment.” Diabetic Medicine 37.2 (2020): 174-186.
Griffin, James E. “Does chronic illness cause testosterone deficiency?.” (2004).
Zitzmann, Michael. “Testosterone deficiency and chronic kidney disease.” Journal of clinical & translational endocrinology (2024): 100365.
Sinclair, Marie, et al. “Testosterone in men with advanced liver disease: abnormalities and implications.” Journal of gastroenterology and hepatology 30.2 (2015): 244-251.
Daabis, Rasha Galal, et al. “Hypogonadism in patients with chronic obstructive pulmonary disease: relationship with airflow limitation, muscle weakness and systemic inflammation.” Alexandria Journal of Medicine 52.1 (2016): 27-33.
