Terapia Testosteronem (TRT) – wady, zalety, dla kogo?

Terapia zastępcza testosteronem (TRT) to forma leczenia polegające na podawaniu testosteronu mężczyznom, u których zdiagnozowano hipogonadyzm – stan charakteryzujący się niedostateczną produkcją testosteronu przez organizm i współwystępowaniem objawów klinicznych. Celem TRT jest normalizacja stężenia testosteronu we krwi, co może przynieść poprawę w wielu aspektach zdrowia i samopoczucia. Decyzja o rozpoczęciu terapii zawsze zapada po wnikliwej ocenie przez lekarza potencjalnych korzyści, takich jak odzyskanie energii czy poprawa funkcji seksualnych, w stosunku do możliwych działań niepożądanych, na przykład wpływu na układ krwiotwórczy. TRT jest przeznaczona dla mężczyzn z potwierdzonym laboratoryjnie i klinicznie niedoborem testosteronu, u których objawy istotnie obniżają jakość życia.

Kluczowe wnioski:

• TRT jest leczeniem objawowego hipogonadyzmu; nie jest uniwersalnym środkiem na poprawę kondycji czy opóźnienie starzenia.
• Kwalifikacja do terapii opiera się na wynikach badań hormonalnych oraz obrazie klinicznym prezentowanym przez pacjenta.
• Korzyści z TRT obejmują sferę seksualną, psychiczną oraz fizyczną, jednak ich zakres jest indywidualny.
• Terapia wiąże się z koniecznością regularnego monitorowania stanu zdrowia pod kontrolą lekarza specjalisty.
• W wielu przypadkach TRT jest leczeniem długoterminowym, a czasem stosowanym do końca życia pacjenta.

Co to jest Terapia Zastępcza Testosteronem (TRT)?

Terapia Zastępcza Testosteronem, w skrócie TRT, to forma leczenia hormonalnego, której istotą jest suplementacja testosteronu u mężczyzn z jego deficytem. Uzupełnienie tego androgenu ma za zadanie przywrócić jego stężenie w surowicy do granic normy fizjologicznej.

TRT polega na podawaniu testosteronu z zewnątrz w celu uzupełnienia jego niedoboru. Główne cele tej interwencji medycznej to częściowe lub całkowite złagodzenie objawów niedoboru testosteronu, takich jak obniżenie libido, zaburzenia erekcji, przewlekłe zmęczenie, spadek masy mięśniowej czy pogorszenie nastroju. Dąży się także do prewencji długofalowych konsekwencji hipogonadyzmu, na przykład osteoporozy. Hormonalna terapia zastępcza (HTZ) u mężczyzn jest pojęciem szerszym, jednak w praktyce klinicznej najczęściej dotyczy właśnie substytucji testosteronowej.

Rola testosteronu w organizmie człowieka

Testosteron pełni w organizmie mężczyzny szereg funkcji, wykraczających poza kształtowanie drugorzędowych cech płciowych. Odpowiada za prawidłowy rozwój i utrzymanie funkcji narządów płciowych, wpływa na spermatogenezę, czyli produkcję plemników. Hormon ten reguluje popęd seksualny (libido) i odgrywa rolę w mechanizmie erekcji. Testosteron stymuluje też anabolizm białek, przyczyniając się do rozwoju masy mięśniowej i siły, wpływa na gęstość mineralną kości, stymuluje erytropoezę (produkcję czerwonych krwinek) oraz oddziałuje na funkcje poznawcze, nastrój i ogólny poziom energii.

Niedobór testosteronu: Objawy i przyczyny

Niedobór testosteronu, określany medycznie jako hipogonadyzm, manifestuje się zespołem objawów klinicznych wynikających ze zbyt niskiej syntezy tego hormonu lub upośledzenia jego działania na tkanki docelowe. Stan ten może wynikać z różnych czynników uszkadzających jądra, przysadkę mózgową lub podwzgórze.

Główne objawy niedoboru testosteronu

Spektrum objawów niedoboru testosteronu jest szerokie i dotyka różnych sfer funkcjonowania mężczyzny. Pacjenci często zgłaszają w gabinecie:

• W sferze seksualnej:
  • Spadek pożądania seksualnego (libido).
  • Zaburzenia erekcji, trudności z osiągnięciem lub utrzymaniem wzwodu.
  • Zmniejszenie częstotliwości porannych erekcji.
  • Zmniejszenie objętości ejakulatu.
• W sferze fizycznej:
  • Uczucie przewlekłego zmęczenia, braku energii.
  • Redukcja masy mięśniowej i siły.
  • Zwiększenie ilości tkanki tłuszczowej, zwłaszcza w okolicy brzusznej (otyłość trzewna).
  • Utrata owłosienia typu męskiego (np. na twarzy, klatce piersiowej).
  • Ginekomastia (powiększenie gruczołów piersiowych).
  • Uderzenia gorąca, nadmierna potliwość.
  • Spadek gęstości mineralnej kości (osteopenia, osteoporoza).
• W sferze psychicznej i poznawczej:
  • Obniżenie nastroju, drażliwość, apatia.
  • Objawy przypominające depresję.
  • Problemy z koncentracją uwagi i pamięcią.
  • Zaburzenia snu.

Nasilenie i kombinacja tych objawów są zmienne i zależą od stopnia niedoboru oraz indywidualnej wrażliwości.

Przyczyny hipogonadyzmu męskiego

Przyczyny hipogonadyzmu dzieli się na pierwotne (uszkodzenie jąder) i wtórne (dysfunkcja osi podwzgórzowo-przysadkowej).

• Hipogonadyzm pierwotny: Jądra nie produkują wystarczającej ilości testosteronu mimo prawidłowej stymulacji przez przysadkę. Przykłady to zespół Klinefeltera, uszkodzenie jąder w wyniku urazu, zapalenia (np. po śwince), leczenia onkologicznego (chemioterapia, radioterapia), niektóre choroby autoimmunologiczne.
• Hipogonadyzm wtórny: Przysadka mózgowa lub podwzgórze nie wysyłają odpowiednich sygnałów (LH, FSH) stymulujących jądra do produkcji testosteronu. Może być spowodowany przez guzy przysadki (np. prolactinoma), urazy głowy, stosowanie niektórych leków (np. opioidów, glikokortykosteroidów), choroby ogólnoustrojowe, otyłość.

Diagnostyka opiera się na wywiadzie lekarskim, badaniu fizykalnym oraz badaniach laboratoryjnych. Kluczowe jest oznaczenie stężenia testosteronu całkowitego w surowicy krwi, najlepiej w godzinach porannych (między 7:00 a 11:00), kiedy jego poziom jest najwyższy. Zazwyczaj oznacza się również stężenie testosteronu wolnego, hormonu luteinizującego (LH), hormonu folikulotropowego (FSH), globuliny wiążącej hormony płciowe (SHBG) i albuminy. Dodatkowe badania, takie jak oznaczenie prolaktyny, estradiolu, profilu tarczycy, morfologii krwi, profilu lipidowego czy gospodarki cukrowej, pomagają ustalić przyczynę niedoboru i ocenić ogólny stan zdrowia pacjenta.

Testosteron a proces starzenia się mężczyzn

Stężenie testosteronu u mężczyzn naturalnie obniża się wraz z wiekiem, średnio o około 1-2% rocznie po 30.-40. roku życia. Ten stopniowy spadek nie u każdego prowadzi do rozwoju klinicznie istotnego hipogonadyzmu. U części mężczyzn, szczególnie w starszym wieku, może rozwinąć się stan określany jako hipogonadyzm późnego wieku (LOH, ang. Late-Onset Hypogonadism), charakteryzujący się zarówno obniżonym poziomem testosteronu, jak i obecnością typowych objawów. Należy odróżnić LOH od naturalnego procesu starzenia – nie każdy mężczyzna w podeszłym wieku wymaga TRT.

Kto kwalifikuje się na TRT?

Kwalifikacja do terapii zastępczej testosteronem jest procesem medycznym, wymagającym spełnienia określonych kryteriów i wykluczenia przeciwwskazań. Decyzję o wdrożeniu leczenia podejmuje lekarz, najczęściej androlog lub urolog (rzadziej endokrynolog), na podstawie kompleksowej oceny pacjenta.

Główne wskazania medyczne do terapii

Podstawowym wskazaniem do TRT jest potwierdzony laboratoryjnie i klinicznie hipogonadyzm. Oznacza to, że u pacjenta muszą współwystępować:

1. Niskie stężenie testosteronu w surowicy krwi: Zazwyczaj co najmniej dwa pomiary w godzinach porannych wykazujące wartości poniżej dolnej granicy normy dla młodych, zdrowych mężczyzn (konkretne wartości referencyjne mogą się różnić między laboratoriami).
2. Obecność objawów klinicznych typowych dla niedoboru testosteronu: Takich jak spadek libido, zaburzenia erekcji, zmęczenie, obniżenie nastroju.

TRT rozważa się także u mężczyzn z chorobami genetycznymi prowadzącymi do hipogonadyzmu (np. zespół Klinefeltera, zespół Kallmanna) lub po usunięciu jąder (orchidektomia).

Diagnostyka kwalifikacyjna i ocena pacjenta

Przed rozpoczęciem TRT konieczna jest szczegółowa diagnostyka. Obejmuje ona:

• Dokładny wywiad lekarski: Dotyczący objawów, historii chorób, przyjmowanych leków, stylu życia, planów prokreacyjnych.
• Badanie fizykalne: W tym ocena drugorzędowych cech płciowych, badanie palpacyjne jąder, badanie gruczołu krokowego per rectum (u mężczyzn po 40. roku życia lub z grupy podwyższonego ryzyka).
• Badania laboratoryjne:
  • Potwierdzenie niskiego stężenia testosteronu (całkowity, wolny/biodostępny).
  • Ocena funkcji przysadki (LH, FSH).
  • Inne hormony (estradiol, prolaktyna)
  • Morfologia krwi (ocena hematokrytu i hemoglobiny).
  • Antygen sterczowy swoisty (PSA) u mężczyzn w odpowiedniej grupie wiekowej.
  • Profil lipidowy i gopodarka cukrowa
  • W niektórych przypadkach badanie gęstości mineralnej kości (densytometria).

Ocena ma na celu nie tylko potwierdzenie hipogonadyzmu, ale także identyfikację jego przyczyny oraz wykluczenie ewentualnych przeciwwskazań do terapii.

Poznaj listę badań przed TRT

Kiedy TRT jest niewskazana (przeciwwskazania)?

Istnieją sytuacje, w których TRT nie powinna być stosowana. Do bezwzględnych przeciwwskazań należą:

• Rak gruczołu krokowego (prostaty).
• Rak sutka u mężczyzn.
• Nieleczony, ciężki obturacyjny bezdech senny.
• Nieleczona, ciężka niewydolność serca (klasa III/IV wg NYHA).
• Policytemia (wysoki hematokryt, zazwyczaj >54%).

Względne przeciwwskazania, wymagające szczególnej ostrożności i indywidualnej oceny, to m.in. łagodny rozrost gruczołu krokowego z nasilonymi objawami z dolnych dróg moczowych (LUTS), podwyższone stężenie PSA, czy aktywne planowanie ojcostwa w najbliższym czasie (TRT hamuje spermatogenezę; istnieją jednak strategie pozwalające na zachowanie płodności).

Jak przebiega terapia testosteronem?

Proces terapii zastępczej testosteronem obejmuje wybór odpowiedniej formy preparatu, ustalenie indywidualnej dawki oraz regularne monitorowanie skuteczności i bezpieczeństwa leczenia pod nadzorem lekarza. Celem jest naśladowanie fizjologicznych stężeń hormonu.

Dostępne formy i metody aplikacji testosteronu

Testosteron można podawać na różne sposoby, a wybór metody zależy od preferencji pacjenta, profilu farmakokinetycznego preparatu, kosztów oraz doświadczenia lekarza. Główne formy to:

Dawkowanie i monitorowanie leczenia

Dawkowanie testosteronu jest ustalane indywidualnie dla każdego pacjenta. Celem jest osiągnięcie stężenia testosteronu w surowicy w środkowym zakresie normy dla młodych, zdrowych mężczyzn, przy jednoczesnej minimalizacji działań niepożądanych. Lekarz rozpoczyna od standardowej dawki, a następnie dostosowuje ją na podstawie wyników badań kontrolnych i odpowiedzi klinicznej pacjenta.

Monitorowanie terapii jest jej nieodłącznym elementem i obejmuje:

• Regularne badania stężenia testosteronu: Zwykle po 3-6 miesiącach od rozpoczęcia leczenia, a następnie co 6-12 miesięcy. Czas pobrania próbki krwi zależy od stosowanej formy testosteronu.
• Kontrolę hematokrytu: Ze względu na ryzyko policytemii, badanie to wykonuje się po 3-6 miesiącach, a potem co najmniej raz w roku. Wzrost hematokrytu powyżej 54% może wymagać modyfikacji dawki lub czasowego przerwania terapii.
• Ocenę stężenia PSA i badanie per rectum: U mężczyzn po 40.. roku życia, zgodnie z zaleceniami dotyczącymi ryzyka raka prostaty.
• Monitorowanie objawów klinicznych: Ocena poprawy samopoczucia, funkcji seksualnych, a także ewentualnych działań niepożądanych.
• W niektórych przypadkach kontrola gęstości mineralnej kości.

Czas trwania terapii i oczekiwane ramy czasowe efektów

TRT jest zazwyczaj leczeniem długoterminowym, a u wielu pacjentów – stosowanym do końca życia, szczególnie jeśli przyczyna hipogonadyzmu jest trwała (np. zespół Klinefeltera, uszkodzenie jąder). Pierwsze efekty terapii mogą być zauważalne w różnym czasie:

• Poprawa libido i funkcji seksualnych: Często w ciągu pierwszych 3-6 tygodni.
• Wzrost energii i poprawa nastroju: Może nastąpić po kilku tygodniach do kilku miesięcy.
• Zmiany w składzie ciała (wzrost masy mięśniowej, redukcja tkanki tłuszczowej): Zwykle po 3-6 miesiącach, z dalszą poprawą w dłuższym okresie.
• Wzrost gęstości mineralnej kości: Efekty widoczne po co najmniej 6-12 miesiącach terapii.

Pełen zakres korzyści rozwija się stopniowo.

Korzyści i zalety terapii testosteronem

Prawidłowo prowadzona terapia zastępcza testosteronem u mężczyzn z potwierdzonym hipogonadyzmem przynosi szereg korzyści, wpływając pozytywnie na różne aspekty ich zdrowia i jakości życia. Efekty te są wynikiem przywrócenia fizjologicznego stężenia testosteronu.

Wpływ na funkcje seksualne i libido

Jednym z najszybciej zauważalnych przez pacjentów efektów TRT jest poprawa w sferze seksualnej. Obserwuje się:

• Wzrost pożądania seksualnego (libido).
• Poprawę jakości i częstotliwości erekcji, szczególnie u mężczyzn z łagodnymi do umiarkowanych zaburzeniami wzwodu na tle hipogonadyzmu.
• Zwiększenie częstotliwości spontanicznych erekcji porannych.
• Poprawę satysfakcji z życia seksualnego.

Należy jednak pamiętać, że TRT nie jest lekiem na wszystkie rodzaje zaburzeń erekcji – jeśli ich przyczyną są np. zaawansowane zmiany naczyniowe czy neuropatia, sama normalizacja poziomu testosteronu może nie być wystarczająca.

Przeczytaj również: Przyjmowanie testosteronu a erekcja – fakty i mity

Poprawa poziomu energii, nastroju i samopoczucia

Pacjenci poddani TRT często zgłaszają znaczący wzrost poziomu energii, redukcję uczucia przewlekłego zmęczenia oraz ogólną poprawę witalności. Terapia może również korzystnie wpłynąć na sferę psychiczną:

• Poprawa nastroju, redukcja drażliwości.
• Zmniejszenie objawów depresyjnych u mężczyzn, u których były one związane z niedoborem testosteronu.
• Poprawa funkcji poznawczych, takich jak koncentracja i pamięć werbalna.
• Zwiększenie motywacji do działania i ogólnego zadowolenia z życia.

Korzyści dla składu ciała i gęstości mineralnej kości

Testosteron odgrywa rolę w regulacji metabolizmu i utrzymaniu prawidłowej kompozycji ciała. TRT może prowadzić do:

• Wzrostu beztłuszczowej masy ciała (masy mięśniowej).
• Redukcji masy tkanki tłuszczowej, zwłaszcza tkanki tłuszczowej trzewnej.
• Niewielkiego wzrostu siły mięśniowej, szczególnie w połączeniu z aktywnością fizyczną.

Ponadto, testosteron jest niezbędny dla zdrowia kości. Długoterminowa TRT u mężczyzn z hipogonadyzmem prowadzi do wzrostu gęstości mineralnej kości (BMD), co zmniejsza ryzyko osteopenii, osteoporozy i złamań.

Inne potencjalne korzyści zdrowotne

W niektórych badaniach sugerowano również inne pozytywne efekty TRT, takie jak poprawa insulinowrażliwości u mężczyzn z cukrzycą typu 2 i hipogonadyzmem, czy korzystny wpływ na niektóre parametry profilu lipidowego. Te aspekty wymagają jednak dalszych badań i nie stanowią pierwszoplanowych celów terapii. U części pacjentów obserwuje się także poprawę jakości snu.

Ryzyka i skutki uboczne TRT

Terapia zastępcza testosteronem, jak każda interwencja medyczna, wiąże się z możliwością wystąpienia działań niepożądanych oraz pewnymi ryzykami, które wymagają świadomości pacjenta i starannego monitorowania przez lekarza prowadzącego.

Potencjalne działania niepożądane

Działania niepożądane mogą mieć różne nasilenie i nie występują u wszystkich pacjentów. Do częściej obserwowanych należą:

• Skórne: Trądzik, przetłuszczanie się skóry i włosów. Objawy te są częstsze u młodszych mężczyzn i zwykle mają charakter przejściowy.
• Hematologiczne: Wzrost hematokrytu i stężenia hemoglobiny (policytemia lub czerwienica wtórna). Może to zwiększać lepkość krwi i podnosić ryzyko incydentów zakrzepowo-zatorowych. Wymaga regularnego monitorowania morfologii krwi.
• Endokrynologiczne:
  • Ginekomastia (tkliwość lub powiększenie gruczołów piersiowych) – wynik konwersji części podawanego testosteronu do estradiolu.
  • Supresja endogennej produkcji testosteronu i spermatogenezy (patrz niżej).
  • Zmniejszenie objętości jąder (atrofia jąder) przy długotrwałym stosowaniu.
• Miejscowe (zależne od formy preparatu): Ból, zaczerwienienie, świąd w miejscu iniekcji lub aplikacji preparatu transdermalnego.
• Inne: Zatrzymanie płynów i obrzęki (rzadko), nasilenie objawów łagodnego rozrostu prostaty (BPH), nasilenie lub ujawnienie się obturacyjnego bezdechu sennego. Zmiany nastroju, takie jak zwiększona drażliwość czy agresja, są rzadkie i zwykle związane z suprafizjologicznymi dawkami testosteronu.

Wpływ TRT na ryzyko sercowo-naczyniowe jest przedmiotem ciągłych badań i dyskusji. Obecnie uważa się, że u mężczyzn bez istotnych chorób serca, przywrócenie fizjologicznego stężenia testosteronu nie zwiększa tego ryzyka, a może nawet przynosić pewne korzyści. Kwestia wpływu na gruczoł krokowy również jest monitorowana; TRT nie powoduje raka prostaty, ale może stymulować wzrost już istniejącego, niewykrytego nowotworu.

Wpływ TRT na płodność męską

Podawanie egzogennego testosteronu prowadzi do zahamowania osi podwzgórze-przysadka-jądra na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego. Skutkuje to spadkiem wydzielania LH i FSH przez przysadkę, co z kolei hamuje produkcję testosteronu w jądrach (spermatogenezę) oraz produkcję plemników. U większości mężczyzn stosujących TRT dochodzi do azoospermii (braku plemników w nasieniu) lub oligozoospermii (znacznego zmniejszenia liczby plemników).

Efekt ten jest zazwyczaj odwracalny po zaprzestaniu TRT, jednak powrót płodności może trwać wiele miesięcy, a w niektórych przypadkach może nie być pełny. Dlatego TRT jest przeciwwskazana u mężczyzn aktywnie planujących ojcostwo, chyba że wdrożone zostaną odpowiednie strategie zachowania płodności (np. jednoczesne stosowanie HCG lub wcześniejsze zamrożenie nasienia).

Dowiedz się więcej: Testosteron a płodność u mężczyzn

Kwestie bezpieczeństwa w perspektywie długofalowej

Bezpieczeństwo długoterminowego stosowania TRT jest przedmiotem wielu badań. Przy odpowiedniej kwalifikacji pacjentów i regularnym monitorowaniu, terapia jest uznawana za stosunkowo bezpieczną. Najważniejsze aspekty monitorowania w kontekście długofalowym to:

• Kontrola hematokrytu w celu prewencji powikłań zakrzepowo-zatorowych.
• Monitorowanie stanu gruczołu krokowego (PSA, badanie per rectum) zgodnie z ogólnymi wytycznymi dla populacji męskiej.
• Ocena ryzyka sercowo-naczyniowego.
• Monitorowanie gęstości mineralnej kości.

Brak jest dowodów, aby prawidłowo prowadzona TRT u mężczyzn z hipogonadyzmem zwiększała ryzyko rozwoju raka prostaty.