SHBG u mężczyzn – to od niego zależy Twój poziom testosteronu

Globulina wiążąca hormony płciowe (SHBG) odgrywa zasadniczą rolę w diagnostyce niedoboru testosteronu, ponieważ jej stężenie we krwi bezpośrednio determinuje ilość biologicznie aktywnego testosteronu dostępnego dla tkanek organizmu. Opieranie się wyłącznie na pomiarze testosteronu całkowitego może prowadzić do błędnych wniosków diagnostycznych i terapeutycznych, gdyż nie odzwierciedla on rzeczywistej ekspozycji komórek na działanie androgenów.

Kluczowe wnioski:

• SHBG to białko wiążące m.in. testosteron – kontroluje ile go w rzeczywistości działa w organizmie
• Tylko 1-4% testosteronu jest aktywne – reszta jest “zablokowana” przez SHBG i albuminy
• Wysoki testosteron całkowity nie oznacza dużo aktywnego testosteronu – zbyt wysokie SHBG może powodować objawy niedoboru mimo dobrych wyników
• Bez SHBG hormony szybko by się rozpadały – chroni testosteron przed zbyt szybkim usunięciem z organizmu
• Otyłość obniża SHBG, wiek je podnosi – styl życia i choroby wpływają na poziom tego białka

SHBG – co to jest?

Globulina wiążąca hormony płciowe, w skrócie SHBG, to glikoproteina produkowana przede wszystkim przez hepatocyty w wątrobie, choć mniejsze ilości mogą być syntetyzowane także w innych tkankach, takich jak mózg, macica, łożysko czy jądra. Jej podstawową, dobrze poznaną funkcją jest transport hormonów płciowych we krwi. SHBG wykazuje wysokie powinowactwo do dihydrotestosteronu (DHT), nieco niższe do testosteronu (T) i jeszcze niższe do estradiolu (E2). Związanie hormonu z tą dużą cząsteczką białkową ogranicza jego dyfuzję przez ściany naczyń włosowatych i dostęp do komórek docelowych, czyniąc go tymczasowo nieaktywnym biologicznie. W ten sposób SHBG działa jak swoisty bufor i rezerwuar dla hormonów płciowych, chroniąc je przed szybką degradacją metaboliczną w wątrobie i wydalaniem przez nerki, co wydłuża ich biologiczny okres półtrwania.

Fundamentalne zadania SHBG w organizmie obejmują:

1. Transport i Ochrona Hormonów: SHBG wiąże hormony płciowe, zabezpieczając je przed przedwczesną degradacją metaboliczną (np. w wątrobie) oraz szybkim wydaleniem przez nerki. Proces ten istotnie przedłuża biologiczny okres półtrwania hormonów, przyczyniając się do utrzymania ich względnie stabilnych stężeń w ustroju.
2. Modulacja Biodostępności Hormonów: Poprzez wiązanie hormonów, SHBG precyzyjnie reguluje pulę ich wolnych, biologicznie aktywnych frakcji, które są dostępne dla komórek docelowych. Stężenie SHBG w osoczu nie jest wartością statyczną, lecz podlega dynamicznym zmianom w odpowiedzi na różnorodne sygnały fizjologiczne i patofizjologiczne.

Stężenie SHBG w organizmie dostarcza cennych informacji o sposobie, w jaki organizm dystrybuuje i reguluje aktywność hormonów płciowych, takich jak testosteron.

Testosteron całkowity a wolny – rola SHBG w określaniu aktywności hormonalnej

W diagnostyce laboratoryjnej powszechnie oznaczany jest poziom testosteronu całkowitego, który reprezentuje sumę wszystkich jego form krążących we krwi. Jednakże, nie cała ta pula jest bezpośrednio zaangażowana w wywieranie efektów biologicznych. W osoczu testosteron występuje w kilku frakcjach, pozostających w stanie dynamicznej równowagi:

• Testosteron Związany z SHBG: Dominująca część testosteronu (zazwyczaj 44-65%) jest silnie związana z SHBG. W tej postaci hormon jest czasowo nieaktywny biologicznie, pełniąc rolę swoistego rezerwuaru.
• Testosteron Związany z Albuminą: Istotna frakcja testosteronu (około 33-54%) jest związana słabiej i mniej specyficznie z albuminą. To połączenie jest labilne, co oznacza, że testosteron może być z niego stosunkowo łatwo uwalniany.
• Testosteron Wolny: Zaledwie niewielki odsetek (standardowo 1-4%) całkowitego testosteronu krąży w formie wolnej, niezwiązanej z białkami transportującymi.

Kluczowe znaczenie biologiczne przypisuje się testosteronowi wolnemu oraz frakcji luźno związanej z albuminą, które łącznie tworzą tzw. testosteron biodostępny. Te właśnie formy hormonu mogą efektywnie przenikać przez błony komórkowe do wnętrza komórek tkanek docelowych (np. mięśni, mózgu, narządów układu płciowego), gdzie oddziałują z receptorami androgenowymi, inicjując specyficzne odpowiedzi komórkowe.

SHBG pełni zatem rolę precyzyjnego modulatora, który determinuje, jaka część puli testosteronu jest biologicznie dostępna. Zmiany stężenia SHBG bezpośrednio wpływają na tę równowagę. W konsekwencji, sam poziom testosteronu całkowitego może nie odzwierciedlać w pełni tego ile tak naprawdę testosteronu wykorzystuje organizm mężczyzny.

Przeczytaj również: Dlaczego mam wysoki testosteron i odczuwam objawy niedoboru?

Znaczenie SHBG w diagnostyce niedoboru testosteronu

Oznaczanie stężenia SHBG wraz z testosteronem całkowitym jest kluczowym elementem diagnostyki niedoboru testosteronu (hipogonadyzmu), szczególnie w sytuacjach, gdy:

• Obserwuje się rozbieżność między objawami klinicznymi sugerującymi hipogonadyzm a stężeniem testosteronu całkowitego mieszczącym się w granicach normy.
• U pacjenta występują stany kliniczne lub schorzenia znane z wpływu na stężenie SHBG, takie jak otyłość, cukrzyca typu 2, choroby tarczycy, choroby wątroby, czy u osób w podeszłym wieku.
• Monitorowana jest terapia testosteronem lub innymi hormonami.

W praktyce, gdy podejrzewamy, że SHBG może wpływać na rzeczywistą ilość “działającego testosteronu”, dążymy do oceny wolnego testosteronu. Można to osiągnąć poprzez:

1. Bezpośredni pomiar wolnego testosteronu (fT): Metodą referencyjną (“złotym standardem”) jest dializa równowagowa, jednak jest ona skomplikowana i rzadko stosowana w rutynowej diagnostyce. Częściej wykorzystuje się testy immunochemiczne (np. RIA, ELISA), których dokładność bywa jednak kwestionowana, zwłaszcza przy niskich stężeniach fT lub nieprawidłowych poziomach SHBG.
2. Obliczenie stężenia wolnego testosteronu (cFT): Na podstawie stężenia testosteronu całkowitego (TT), SHBG oraz albuminy (zwykle przyjmuje się jej stałą wartość lub oznacza się ją indywidualnie) przy użyciu matematycznych wzorów, np. wzoru Vermeulena lub Sodera. Metody te są szeroko akceptowane i rekomendowane przez wiele towarzystw naukowych, pod warunkiem korzystania z wiarygodnych pomiarów TT i SHBG.
3. Obliczenie Wskaźnika Wolnych Androgenów (FAI): Jest to prosty iloraz FAI = (Testosteron Całkowity [nmol/L] / SHBG [nmol/L]) × 100. Choć łatwy do obliczenia, FAI jest jedynie przybliżonym wskaźnikiem i jego korelacja z rzeczywistym wolnym testosteronem jest ograniczona, szczególnie przy skrajnych wartościach SHBG. Niektóre wytyczne odradzają jego rutynowe stosowanie jako jedynej miary biodostępnego testosteronu.

Wysokie SHBG może prowadzić do sytuacji, gdzie testosteron całkowity jest w normie lub nawet lekko podwyższony, ale wolny testosteron jest niski, co skutkuje objawami niedoboru testosteronu (“maskowany hipogonadyzm”). Przykładowo, mężczyzna z testosteronem całkowitym na poziomie 500 ng/dL (środek zakresu normy 300-1000 ng/dL) może wydawać się zdrowy. Jednak gdy jego SHBG wynosi 80 nmol/L (norma 15-55 nmol/L) przy prawidłowej albuminie 4.5 g/dL, jego wolny testosteron wyniesie zaledwie 5.47 ng/dL – czyli tylko 1.09% testosteronu całkowitego. To stawia go w głębokim niedoborze wolnego testosteronu (norma to zazwyczaj powyżej 11 ng/dL), mimo że testosteron całkowity jest w normie.

Ten przykład doskonale pokazuje pułapkę diagnostyczną – pacjent z pozornie “normalnym” testosteronem całkowitym faktycznie cierpi na niedobór aktywnego hormonu.

Oblicz swój testosteron wolny i biodostępny za pomocą prostego kalkulatora:

Czynniki wpływające na stężenie SHBG

Stężenie SHBG we krwi jest dynamiczne i podlega regulacji przez wiele czynników. Zmiany te mogą istotnie wpływać na proporcje między poszczególnymi frakcjami testosteronu, a tym samym na jego aktywność biologiczną. Główne czynniki wpływające na poziom SHBG przedstawiono poniżej:

Znajomość tych czynników jest niezwykle ważna, ponieważ pozwala na prawidłową interpretację wyników badań hormonalnych w kontekście ogólnego stanu zdrowia pacjenta, jego stylu życia oraz przyjmowanych leków. Na przykład, u otyłego mężczyzny z zespołem metabolicznym można spodziewać się niskiego SHBG, co może maskować relatywnie wyższy poziom wolnego testosteronu niż sugerowałby to sam wynik testosteronu całkowitego.

Niedobór testosteronu a SHBG

Obraz kliniczny hipogonadyzmu jest zróżnicowany, a jego objawy mogą obejmować spadek libido, zaburzenia erekcji, przewlekłe zmęczenie, obniżenie nastroju i napędu, trudności z koncentracją, redukcję masy i siły mięśniowej, przyrost tkanki tłuszczowej (zwłaszcza trzewnej), zmniejszenie gęstości mineralnej kości, a czasem także uderzenia gorąca czy ginekomastię. Szczególnym wyzwaniem diagnostycznym jest sytuacja, gdy pacjent zgłasza wyżej wymienione dolegliwości, a rutynowo oznaczony poziom testosteronu całkowitego mieści się w szerokich granicach normy referencyjnej dla jego wieku.

Właśnie w takich przypadkach ocena SHBG i, co za tym idzie, kalkulacja lub pomiar wolnego testosteronu, nabiera fundamentalnego znaczenia. Podwyższone stężenie SHBG, spotykane na przykład u mężczyzn w starszym wieku, z nadczynnością tarczycy czy chorobami wątroby, “wiąże” większą część puli testosteronu, efektywnie zmniejszając ilość hormonu dostępnego dla receptorów androgenowych w tkankach docelowych.

Postępowanie w przypadku pacjenta z objawami hipogonadyzmu i prawidłowym TT powinno zatem obejmować:

1. Szczegółowy wywiad dotyczący objawów, chorób współistniejących, przyjmowanych leków i stylu życia.
2. Oznaczenie stężenia SHBG.
3. Obliczenie (preferowane) lub bezpośredni pomiar stężenia wolnego testosteronu (ewentualnie testosteronu biodostępnego).
4. Rozważenie innych badań hormonalnych (np. LH, FSH, prolaktyna, estradiol, hormony tarczycy) w celu diagnostyki różnicowej.

Należy pamiętać, iż może zdarzyć się, że zarówno testosteron całkowity, jak i wolny (lub biodostępny) będą prawidłowe, a mężczyzna może wciąż obserwować objawy niedoboru. Wówczas przyczyny należy szukać gdzie indziej. Może to obejmować częściową niewrażliwość na androgeny (stan rzadki, o podłożu genetycznym), inne schorzenia endokrynologiczne lub nieendokrynologiczne naśladujące objawy hipogonadyzmu (np. depresja, niedokrwistość, przewlekłe stany zapalne), czy też czynniki związane ze stylem życia.

Ostatecznie, decyzja o wdrożeniu leczenia, np. terapii zastępczej testosteronem, powinna być starannie przemyślana i oparta na całościowym obrazie klinicznym, uwzględniającym nasilenie objawów, potwierdzony biochemicznie niedobór (najlepiej wolnego i biodostępnego testosteronu) oraz wykluczenie przeciwwskazań. Rola SHBG w tym procesie jest nie do przecenienia, gdyż pozwala na bardziej precyzyjną i zindywidualizowaną ocenę poziomu testosteronu u mężczyzny.

Źródła (dostęp z dnia 24/05/2025)

Hammond, Geoffrey L. “Diverse roles for sex hormone-binding globulin in reproduction.” Biology of reproduction 85.3 (2011): 431-441.

Longcope, Christopher, et al. “Diet and sex hormone-binding globulin.” The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism 85.1 (2000): 293-296.

PLYMATE, STEPHEN R., JOYCE S. TENOVER, and WILLIAM J. BREMNER. “Circadian variation in testosterone, sex hormone‐binding globulin, and calculated non‐sex hormone‐binding globulin bound testosterone in healthy young and elderly men.” Journal of andrology 10.5 (1989): 366-371.