Wielu mężczyzn, dbając o swoje zdrowie regularnie monitoruje poziom testosteronu. Zdarza się jednak, że pomimo wyników mieszczących się w granicach normy referencyjnej, a czasem nawet wskazujących na wysoki poziom tego hormonu, pacjenci wciąż doświadczają objawów typowych dla jego niedoboru. Spadek energii, brak erekcji, problemy z koncentracją czy trudności z utrzymaniem masy mięśniowej – to tylko niektóre z dolegliwości, które mogą znacząco obniżać jakość życia. Jak to możliwe, że pomimo “dobrego” wyniku testosteronu całkowitego, samopoczucie odbiega od oczekiwań? Odpowiedź często kryje się w złożonych mechanizmach regulujących dostępność hormonów dla organizmu, a kluczową rolę odgrywa w nich białko znane jako SHBG.
Testosteron całkowity a testosteron wolny
Mówiąc o testosteronie, często mamy na myśli jego całkowite stężenie we krwi, które jest standardowo oznaczane w większości laboratoriów. Jednakże, aby w pełni zrozumieć jego wpływ na organizm, musimy pamiętać, że we krwi testosteron występuje w kilku frakcjach:
- Testosteron silnie związany z SHBG: Stanowi największą część puli krążącego testosteronu, zwykle około 44% do 65%. Ta frakcja, ze względu na wysokie powinowactwo wiązania, jest generalnie uważana za niezdolną do wywierania bezpośredniego efektu biologicznego.
- Testosteron słabo związany z albuminami: Albumina, główne białko osocza, wiąże testosteron z znacznie niższym powinowactwem niż SHBG. Ta frakcja stanowi około 33% do 54% testosteronu całkowitego. Uważa się, że wiązanie to jest łatwo odwracalne, a testosteron związany z albuminą może dysocjować w mikrokrążeniu i stawać się dostępny dla komórek.
- Testosteron wolny (fT): stanowi zaledwie około 1-4% całkowitego testosteronu, ale to właśnie ta niewielka pula jest biologicznie aktywna. Oznacza to, że tylko cząsteczki wolnego testosteronu (oraz w pewnym stopniu te luźno związane z albuminą, tworzące razem tzw. testosteron biodostępny) mogą swobodnie przenikać do komórek docelowych w całym organizmie – w mózgu, mięśniach, kościach czy narządach płciowych – i wywierać tam swoje specyficzne działanie. To właśnie testosteron wolny odpowiada za męskie cechy, popęd seksualny, budowę masy mięśniowej, gęstość kości, produkcję czerwonych krwinek, a także wpływa na nastrój i funkcje poznawcze.
Testosteron całkowity (TT) to suma wszystkich tych trzech frakcji. Pomiar wyłącznie TT może być niewystarczający, ponieważ nie informuje o tym, jaka część hormonu jest faktycznie aktywna. Wyobraźmy sobie, że testosteron to pasażerowie (cząsteczki hormonu), a SHBG to specjalistyczne autobusy dalekobieżne, które zatrzymują się tylko na wybranych przystankach (tkanki docelowe), a wysiadanie z nich jest utrudnione. Albumina to z kolei miejskie taksówki – łatwiej z nich skorzystać i wysiąść. Wolny testosteron to piesi, mogący dotrzeć wszędzie tam, gdzie jest to potrzebne. Jeśli większość “pasażerów” (testosteronu) znajduje się w “autobusach dalekobieżnych” (związana z SHBG), to mimo ich dużej liczby ogólnej (wysoki TT), niewielu z nich aktywnie porusza się po mieście (niski fT).
Dlatego w praktyce klinicznej coraz większą wagę przywiązuje się do oceny:
- Testosteronu wolnego (fT): bezpośrednio lub poprzez obliczenia.
- Testosteronu biodostępnego (BAT): który obejmuje testosteron wolny oraz ten słabo związany z albuminą. Uważa się, że obie te frakcje są dostępne dla tkanek.
SHBG – regulator dostępności aktywnego testosteronu
SHBG jest białkiem produkowanym głównie w wątrobie. Jego podstawową funkcją jest transport hormonów płciowych, w tym testosteronu oraz estradiolu (głównego estrogenu), we krwi. Można powiedzieć, że SHBG działa jak swoisty “kontroler” lub “magazynier” dla tych hormonów. Wiąże się ono z cząsteczkami testosteronu z dużym powinowactwem, co oznacza, że “trzyma” je mocno, uniemożliwiając im w tym czasie interakcję z receptorami w komórkach.
Im wyższe stężenie SHBG we krwi, tym więcej cząsteczek testosteronu zostaje przez nie “schwytanych” i tym mniejsza pula testosteronu wolnego pozostaje dostępna dla organizmu. Odwrotnie, niższy poziom SHBG oznacza, że więcej testosteronu może krążyć w formie wolnej, gotowej do działania.
Poziom SHBG nie jest stały i może ulegać zmianom pod wpływem wielu czynników fizjologicznych i patologicznych, takich jak:
- Wiek: Stężenie SHBG naturalnie wzrasta wraz z wiekiem, co jest jedną z przyczyn stopniowego spadku poziomu wolnego testosteronu u starzejących się mężczyzn.
- Funkcja wątroby: Jako główny producent SHBG, stan wątroby ma bezpośredni wpływ na jego poziom. Choroby takie jak marskość wątroby mogą prowadzić do wzrostu SHBG.
- Funkcja tarczycy: Nadczynność tarczycy zazwyczaj podwyższa poziom SHBG, podczas gdy niedoczynność może go obniżać.
- Poziom insuliny i masa ciała: Insulinooporność, często towarzysząca otyłości i cukrzycy typu 2, jest związana z niższymi poziomami SHBG. Z kolei utrata masy ciała u osób otyłych może prowadzić do wzrostu SHBG.
- Poziom estrogenów i androgenów: Estrogeny generalnie podwyższają SHBG, natomiast androgeny (w tym sam testosteron, np. podawany w ramach terapii zastępczej) mogą je obniżać.
- Czynniki genetyczne: Indywidualne predyspozycje genetyczne również odgrywają rolę w determinowaniu bazowego poziomu SHBG.
- Niektóre leki: Przykładowo, niektóre leki przeciwpadaczkowe mogą podnosić stężenie SHBG.
- Dieta: Wysoka podaż białka wpływa na obniżenie SHBG, natomiast głodówki czy nadmierne spożywanie alkoholu może podnosić jego poziom
Zatem SHBG pełni rolę niezwykle ważnego regulatora, który decyduje o tym, jaka część całkowitej puli testosteronu będzie mogła realnie wpłynąć na funkcjonowanie organizmu.
Oblicz swój poziom testosteronu wolnego i biodostępnego za pomocą kalkulatora testosteronu
Czy to oznacza, że im niższy SHBG, tym lepiej?
Intuicyjnie mogłoby się wydawać, iż skoro wysokie SHBG ogranicza dostępność aktywnego testosteronu, to jego jak najniższy poziom byłby najbardziej pożądany. Rzeczywistość jest jednak bardziej złożona. Owszem, niższe stężenie SHBG generalnie przekłada się na wyższy odsetek wolnego, biologicznie aktywnego testosteronu, co w wielu przypadkach jest korzystne – zwłaszcza gdy wcześniej SHBG było zbyt wysokie, a wolny testosteron zbyt niski.
Należy jednak pamiętać, że bardzo niskie poziomy SHBG również mogą nie być optymalne i czasami sygnalizują inne potencjalne problemy zdrowotne. Na przykład:
- Marker stanów metabolicznych: Wyjątkowo niskie SHBG często obserwuje się u osób z insulinoopornością, zespołem metabolicznym, cukrzycą typu 2 czy znaczną otyłością. W takich przypadkach niski poziom SHBG jest raczej objawem towarzyszącym tym stanom, a nie celem samym w sobie.
- Wpływ na metabolizm hormonów: SHBG, wiążąc hormony, pełni także funkcję swoistego bufora i chroni je przed zbyt szybkim metabolizmem i wydaleniem z organizmu. Przy bardzo niskim SHBG, pomimo większej ilości wolnego testosteronu, jego całkowity czas działania w organizmie może być skrócony.
- Równowaga hormonalna: Celem nie jest dążenie do ekstremalnie niskich wartości SHBG za wszelką cenę, lecz osiągnięcie optymalnej równowagi hormonalnej, gdzie poziom wolnego testosteronu jest adekwatny do potrzeb organizmu, a sam poziom SHBG nie wskazuje na współistniejące zaburzenia.
Umiarkowanie niższy poziom SHBG, prowadzący do fizjologicznie prawidłowego stężenia wolnego testosteronu, jest generalnie korzystny. Jednakże wartości skrajnie niskie (poniżej normy referencyjnej) powinny skłonić do dalszej diagnostyki w kierunku potencjalnych zaburzeń metabolicznych. Kluczowa jest całościowa ocena stanu zdrowia pacjenta przez lekarza, a nie izolowana interpretacja pojedynczego parametru.
Wysoki testosteron a brak erekcji i libido
Dochodzimy teraz do sedna problemu, który często nurtuje pacjentów: dlaczego mimo wysokiego lub prawidłowego poziomu testosteronu całkowitego, wciąż odczuwam objawy jego niedoboru, takie jak spadek libido, zaburzenia erekcji, przewlekłe zmęczenie czy trudności z budowaniem masy mięśniowej?
Odpowiedź często kryje się właśnie w poziomie SHBG. Jeśli stężenie tej globuliny jest znacząco podwyższone, większość krążącego testosteronu zostaje przez nią związana, stając się nieaktywna biologicznie. W rezultacie, mimo iż całkowita ilość testosteronu we krwi (mierzona jako testosteron całkowity) może być imponująca, ilość testosteronu wolnego – tego, który faktycznie “pracuje” – może być zbyt niska, aby zaspokoić potrzeby organizmu.
Najczęstsze objawy, które mogą sugerować niski poziom wolnego testosteronu spowodowany wysokim SHBG (mimo prawidłowego lub wysokiego testosteronu całkowitego) są w gruncie rzeczy identyczne jak te, które towarzyszą przy normalnym niedoborze testosteronu:
- Spadek libido (popędu seksualnego)
- Zaburzenia erekcji (trudności z osiągnięciem lub utrzymaniem wzwodu)
- Przewlekłe zmęczenie, brak energii i witalności
- Obniżenie nastroju, drażliwość, apatia, a nawet objawy depresyjne
- Trudności z koncentracją i “mgła mózgowa”
- Redukcja masy mięśniowej i siły, pomimo regularnych ćwiczeń
- Wzrost ilości tkanki tłuszczowej, zwłaszcza w okolicy brzucha
- Zmniejszona motywacja i inicjatywa
- Problemy ze snem
- Uderzenia gorąca (rzadziej u mężczyzn, ale możliwe)
Jeśli rozpoznajesz u siebie powyższe symptomy, a dotychczasowe badania testosteronu całkowitego nie wykazywały nieprawidłowości, warto rozważyć dokładniejszą diagnostykę uwzględniającą poziom SHBG i albuminy.
Przeczytaj również: Brak erekcji podczas przyjmowania testosteronu
