Wrodzone przyczyny niedoboru testosteronu – jak je rozpoznać?

Testosteron określany mianem głównego męskiego hormonu, odgrywa fundamentalną rolę w życiu każdego mężczyzny. Odpowiada nie tylko za rozwój i utrzymanie męskich cech płciowych, takich jak budowa ciała, owłosienie czy głęboki głos, ale również wpływa na masę mięśniową i kostną, produkcję plemników, libido, nastrój, a nawet funkcje poznawcze. Kiedy organizm mężczyzny nie jest w stanie produkować wystarczającej ilości tego kluczowego hormonu lub prawidłowo na niego reagować, mówimy o hipogonadyzmie. Stan ten może prowadzić do szeregu niekorzystnych objawów, obniżając jakość życia i niosąc ze sobą długoterminowe konsekwencje zdrowotne.

Przyczyny niedoboru testosteronu są różnorodne – od stylu życia, przez choroby przewlekłe, po urazy. Jednakże istnieje istotna grupa uwarunkowań, które są zapisane w naszym materiale genetycznym od momentu poczęcia. Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie właśnie tych genetycznych przyczyn hipogonadyzmu.

Genetyczne przyczyny niedoboru testosteronu

Każdy człowiek dziedziczy po rodzicach zestaw genów, które są swoistą instrukcją obsługi dla całego organizmu. Geny te, zlokalizowane na chromosomach, determinują nasze cechy i wpływają na prawidłowe funkcjonowanie wszystkich układów, w tym układu hormonalnego. Produkcja testosteronu jest precyzyjnie regulowana przez złożony system zwany osią podwzgórze-przysadka-jądra.

• Podwzgórze (część mózgu) produkuje gonadoliberynę (GnRH). 
• GnRH stymuluje przysadkę mózgową do wydzielania dwóch kluczowych hormonów: hormonu luteinizującego (LH) i hormonu folikulotropowego (FSH).
• LH bezpośrednio pobudza komórki Leydiga w jądrach do produkcji testosteronu. 
• FSH, wraz z testosteronem wewnątrzjądrowym, jest niezbędny do produkcji plemników (spermatogenezy).

Niektóre schorzenia genetyczne mogą zakłócić działanie tego systemu na każdym etapie.

• Jeśli problem tkwi bezpośrednio w jądrach, które nie produkują testosteronu mimo dobrych sygnałów z mózgu, mówimy o hipogonadyzmie pierwotnym. Przysadka próbuje wtedy “podkręcić” pracę jąder, produkując dużo LH i FSH.
• Jeśli jądra są zdrowe, ale mózg (podwzgórze lub przysadka) nie wysyła odpowiednich sygnałów, to jest to hipogonadyzm wtórny. Wtedy poziom LH i FSH jest niski.

Przeczytaj również: Niski testosteron a choroby – które schorzenia go obniżają?

Zespół Klinefeltera – najczęstsza wrodzona przyczyna hipogonadyzmu

Zespół Klinefeltera jest najczęściej występującą nieprawidłowością chromosomalną prowadzącą do męskiego hipogonadyzmu, dotykającą około jednego na 600 nowo narodzonych chłopców. Jego przyczyną jest obecność dodatkowego chromosomu X w materiale genetycznym mężczyzny – najczęściej spotykany kariotyp to 47,XXY, zamiast typowego męskiego 46,XY. Ten dodatkowy chromosom X prowadzi do pierwotnego uszkodzenia jąder, co skutkuje postępującym włóknieniem kanalików nasiennych i zmniejszeniem liczby komórek Leydiga produkujących testosteron.

Konsekwencją jest zazwyczaj niskie stężenie testosteronu, małe, twarde jądra oraz niepłodność z powodu braku lub znacznego niedoboru plemników. Inne cechy, które mogą towarzyszyć zespołowi Klinefeltera, to m.in. wysoki wzrost, ginekomastia (powiększenie piersi), zmniejszone owłosienie typu męskiego, a czasem trudności w nauce czy problemy psychospołeczne. Diagnostyka opiera się na badaniu kariotypu (analiza chromosomów) z krwi obwodowej. Według niektórych danych wielu mężczyzn z Zespołem Klinefeltera pozostaje niezdiagnozowana przez całe życie

Wrodzony hipogonadyzm hipogonadotropowy (CHH)

To grupa rzadkich chorób genetycznych, gdzie problemem nie są same jądra, lecz brak odpowiednich sygnałów z mózgu (podwzgórza lub przysadki), które powinny stymulować produkcję testosteronu. W efekcie poziom LH, FSH i testosteronu jest niski.

• Zespół Kallmanna: Jest to najczęstsza i najbardziej znana postać CHH, stanowiąca około 60% przypadków. Charakteryzuje się współwystępowaniem hipogonadyzmu hipogonadotropowego z upośledzeniem lub całkowitym brakiem węchu (anosmia lub hiposmia). Dzieje się tak, ponieważ w życiu płodowym neurony produkujące GnRH migrują do podwzgórza wspólną drogą z neuronami odpowiedzialnymi za zmysł węchu. Mutacje w genach regulujących ten proces prowadzą do obu tych problemów. Dodatkowo mogą wystąpić rozszczep podniebienia, zaburzenia widzenia barw czy nieprawidłowe ruchy współczestne. Mężczyźni z zespołem Kallmanna często prezentują opóźnione lub całkowicie zahamowane dojrzewanie płciowe.
• Inne genetyczne przyczyny CHH: Istnieją też inne mutacje genetyczne, które prowadzą do CHH bez problemów z węchem. Dotyczą one genów ważnych dla produkcji GnRH lub rozwoju komórek nerwowych produkujących ten hormon.

Zespół Pradera-Williego

Zespół Pradera-Williego (PWS) to rzadka, ale złożona choroba genetyczna. Jej przyczyną jest brak aktywności pewnych genów odziedziczonych od ojca, znajdujących się na chromosomie 15. Osoby z PWS mają wiele problemów zdrowotnych, m.in. słabe napięcie mięśni w niemowlęctwie, niekontrolowany apetyt prowadzący do otyłości, opóźnienie rozwoju i problemy z zachowaniem. Ważnym elementem tej choroby jest również niski poziom testosteronu (hipogonadyzm), najczęściej wynikający z nieprawidłowej pracy podwzgórza (czyli jest to hipogonadyzm wtórny).

Mutacje genów kodujących gonadotropiny lub ich receptory

Nawet jeśli oś podwzgórze-przysadka inicjuje produkcję hormonów, problemy mogą pojawić się na dalszych etapach:

• Mutacje w genach hormonów LH i FSH: LH i FSH składają się z dwóch części (podjednostek). Jeśli geny odpowiedzialne za budowę specyficznych dla nich podjednostek beta (LHB dla LH, FSHB dla FSH) są uszkodzone, powstają hormony o nieprawidłowej budowie, które po prostu nie działają. To prowadzi do objawów podobnych jak w CHH.
• Mutacje w genach “anten” (receptorów) dla LH i FSH: Aby LH i FSH mogły zadziałać, muszą połączyć się ze specjalnymi “antenami” (receptorami) na powierzchni komórek jąder. Jeśli te receptory są uszkodzone z powodu błędu genetycznego, jądra nie “odbiorą” sygnału z mózgu, nawet jeśli LH i FSH są we krwi. To z kolei prowadzi do hipogonadyzmu pierwotnego.

Mikrodelecje chromosomu Y

Chromosom Y to “męski” chromosom, zawierający geny ważne dla rozwoju jąder i produkcji plemników. Mikrodelecje to utrata bardzo małych fragmentów tego chromosomu, często w obszarach nazwanych AZF (czynnik azoospermii), które są kluczowe dla produkcji plemników. Są one częstą genetyczną przyczyną poważnych problemów z płodnością u mężczyzn, prowadząc do małej ilości plemników lub ich całkowitego braku. Co ważne, u mężczyzn z mikrodelecjami chromosomu Y poziom testosteronu i LH jest zwykle prawidłowy. Podwyższony bywa natomiast poziom FSH.

Dystrofia miotoniczna

Dystrofia miotoniczna typu 1 (DM1) to najczęstsza choroba mięśni u dorosłych, dziedziczona genetycznie. Choć kojarzy się głównie z problemami mięśniowymi (np. trudnościami z rozluźnieniem zaciśniętej dłoni), wpływa ona na wiele układów w organizmie. Jednym z częstych problemów jest uszkodzenie jąder (hipogonadyzm pierwotny), prowadzące do obniżenia poziomu testosteronu i problemów z płodnością.

Mutacje receptora androgenowego

Aby testosteron mógł zadziałać w organizmie (np. na mięśnie czy narządy płciowe), musi połączyć się ze specjalnym “odbiornikiem” – receptorem androgenowym (AR). Gen odpowiedzialny za budowę tego receptora znajduje się na chromosomie X. Jeśli ten gen jest uszkodzony, receptor nie działa prawidłowo – testosteron nie może się z nim połączyć lub nie może aktywować komórek. Mówimy wtedy o zespołach niewrażliwości na androgeny (AIS). Problemy mogą być różne: od całkowitej niewrażliwości (osoby z chromosomami XY rozwijają się jako kobiety) po łagodne formy, gdzie jedynym objawem u mężczyzny jest niepłodność. Co ciekawe, poziom testosteronu i LH we krwi jest u tych osób prawidłowy lub nawet podwyższony. Warto pamiętać, iż schorzenie to jest klasyfikowane jako rzadko występujace.

Rzadsze uwarunkowania genetyczne hipogonadyzmu u mężczyzn

Oprócz wyżej wymienionych, istnieje szereg rzadszych przyczyn genetycznych, które mogą prowadzić do niedoboru testosteronu:

• Mutacje genu NROB1 (DAX1): Ten gen jest ważny dla rozwoju nadnerczy i układu rozrodczego. Jego uszkodzenie może prowadzić do problemów z nadnerczami i niskiego poziomu testosteronu (hipogonadyzm wtórny).
• Zespoły delecji genów przyległych na chromosomie X: Utrata większego fragmentu chromosomu X, obejmującego kilka genów (w tym np. NROB1), może powodować złożone problemy zdrowotne, w tym niski testosteron.
• Wnętrostwo (kryptorchidyzm): Niezstąpienie jednego lub obu jąder do moszny jest stosunkowo częstą wadą rozwojową. Choć przyczyny mogą być różne, wnętrostwo może być objawem towarzyszącym wielu zespołom genetycznym związanym z hipogonadyzmem pierwotnym. Nieleczone wnętrostwo samo w sobie zwiększa ryzyko dysfunkcji jąder i obniżonej produkcji testosteronu w przyszłości.

Sygnały sugerujące genetyczne tło niedoboru testosteronu

Nie każdy przypadek niskiego testosteronu ma podłoże genetyczne. Pewne sygnały mogą jednak na to wskazywać:

• Problemy z testosteronem pojawiające się już w okresie dojrzewania lub u młodego dorosłego mężczyzny.
• Charakterystyczne cechy wyglądu, np. bardzo małe jądra, nietypowe proporcje ciała (np. wysoki wzrost występujący wraz z objawami feminizującymi)
• Utrata węchu towarzysząca opóźnionemu dojrzewaniu (może sugerować zespół Kallmanna).
• Niewyjaśnione problemy z płodnością.
• Podobne problemy zdrowotne (niski testosteron, niepłodność, choroby genetyczne) u innych członków rodziny.
• Współistnienie innych nietypowych problemów zdrowotnych lub wad wrodzonych (np. rozszczepione podniebienie u noworodka)

Czy można leczyć choroby genetyczne?

To pytanie często nurtuje pacjentów i ich rodziny. Jeśli chodzi o choroby genetyczne prowadzące do niedoboru testosteronu, ważne jest rozróżnienie kilku kwestii:

Obecnie medycyna zazwyczaj nie jest w stanie “naprawić” ani usunąć podstawowej przyczyny genetycznej – czyli samej mutacji w genie czy nieprawidłowości w chromosomach – w całym organizmie osoby dotkniętej chorobą. Terapie genowe są intensywnie badane, ale w kontekście omawianych tu schorzeń nie stanowią jeszcze standardowej metody leczenia.

• Leczenie objawów i skutków choroby genetycznej:
  • Choć sama przyczyna genetyczna pozostaje, możemy skutecznie leczyć i kontrolować wiele objawów oraz skutków tych chorób, w tym przede wszystkim niedobór testosteronu.
  • Głównym celem jest poprawa jakości życia pacjenta i zapobieganie długoterminowym powikłaniom niedoboru hormonów.

Co można zrobić w praktyce?

• Terapia zastępcza testosteronem (TRT): Jest to podstawowa metoda leczenia niedoboru testosteronu, niezależnie od jego genetycznej przyczyny. Pozwala na:
  • Przywrócenie prawidłowego stężenia testosteronu we krwi.
  • Poprawę samopoczucia, libido, funkcji seksualnych.
  • Korzystny wpływ na masę mięśniową, gęstość kości.
• Leczenie problemów z płodnością:
  • W niektórych przypadkach wtórnego hipogonadyzmu (np. w zespole Kallmanna) możliwe jest stymulowanie produkcji plemników za pomocą odpowiedniej terapii hormonalnej (gonadotropinami).
  • W innych sytuacjach (np. w zespole Klinefeltera czy przy niektórych mikrodelecjach chromosomu Y) można rozważyć techniki wspomaganego rozrodu, np. pobranie plemników bezpośrednio z jąder, choć skuteczność tych metod jest różna.
• Zarządzanie innymi objawami:
  • Jeśli choroba genetyczna powoduje inne problemy zdrowotne (np. w zespole Pradera-Williego czy dystrofii miotonicznej), wymagają one odrębnego leczenia przez odpowiednich specjalistów.
• Regularna opieka i monitorowanie:
  • Stały kontakt z lekarzem i regularne badania kontrolne są kluczowe dla oceny skuteczności leczenia i wczesnego wykrywania ewentualnych problemów.

Choć bezpośrednie “wyleczenie” choroby genetycznej na poziomie DNA jest najczęściej niemożliwe, współczesna medycyna oferuje wiele możliwości skutecznego radzenia sobie z jej konsekwencjami, w tym z niedoborem testosteronu.

Schorzenia genetyczne a hipogonadyzm u mężczyzn – podsumowanie

Niski poziom testosteronu u mężczyzn najczęściej wynika z czynników nabytych, takich jak styl życia, starzenie się organizmu, przewlekłe choroby czy urazy. Warto jednak pamiętać, że istnieje również grupa przyczyn o podłożu genetycznym – są one rzadsze, ale ich prawidłowe rozpoznanie ma fundamentalne znaczenie dla zdrowia i dalszego postępowania. Mogą to być zarówno zmiany w liczbie chromosomów (jak w zespole Klinefeltera), jak i błędy w pojedynczych genach wpływające na produkcję hormonów (np. w zespole Kallmanna) czy ich działanie.

Choć wiele z tych chorób jest rzadkich, ich wczesne rozpoznanie jest kluczowe dla podjęcia odpowiednich kroków, zapobiegania powikłaniom i poprawy komfortu życia. Dzisiejsza medycyna dysponuje coraz lepszymi metodami diagnostycznymi. Leczenie, choć często polega na uzupełnianiu niedoboru testosteronu, powinno być kompleksowe.

Jeśli masz jakiekolwiek wątpliwości dotyczące swojego zdrowia hormonalnego lub jeśli w Twojej rodzinie występowały podobne problemy, warto skonsultować się z lekarzem – dobrym andrologiem lub genetykiem. Wiedza i świadomość to pierwszy krok do dbania o swoje zdrowie.

Źródła (dostęp z dnia 23.05.2025)

Basaria, S. (2014). Male hypogonadism. The Lancet, 383(9924), 1250-1263.

Antonini, G., Clemenzi, A., Bucci, E., De Marco, E., Morino, S., Di Pasquale, A., … & Radicioni, A. F. (2011). Hypogonadism in DM1 and its relationship to erectile dysfunction. Journal of neurology, 258, 1247-1253.

Hare, L., Bernard, P., Sánchez, F. J., Baird, P. N., Vilain, E., Kennedy, T., & Harley, V. R. (2009). Androgen receptor repeat length polymorphism associated with male-to-female transsexualism. Biological psychiatry, 65(1), 93-96.