Terapia TRT, będąc skuteczną i bezpieczną formą leczenia, może również nieść ze sobą szereg wyzwań związanych ze skutkami ubocznymi. Choć lista potencjalnych działań niepożądanych może wydawać się długa i niepokojąca, większość z nich da się przewidzieć i skutecznie kontrolować. Kluczem jest tu ścisła współpraca z lekarzem prowadzącym oraz regularne monitorowanie stanu zdrowia. Odpowiednio dobrana dawka, właściwa metoda podawania i systematyczna kontrola parametrów zdrowotnych pozwalają w większości przypadków cieszyć się korzyściami z terapii przy jednoczesnej minimalizacji ryzyka wystąpienia niepożądanych efektów.
Jakie więc skutki uboczne mogą wystąpić podczas terapii testosteronem i jak sobie z nimi radzić? Przyjrzyjmy się temu zagadnieniu szczegółowo.
Od czego zależą działania niepożądane w trakcie terapii zastępczej?
Występowanie skutków ubocznych w trakcie leczenia testosteronem może wynikać z czterech głównych mechanizmów:
- Bezpośrednie działanie nadmiaru testosteronu na tkanki
- Konwersja testosteronu do estradiolu przez enzym aromatazę
- Konwersja testosteronu do dihydrotestosteronu (DHT) przez 5α-reduktazę
- Zaburzenie naturalnej produkcji testosteronu poprzez mechanizm sprzężenia zwrotnego
Szczególnie istotna jest interakcja między tymi szlakami metabolicznymi, gdzie zarówno estradiol jak i DHT odgrywają kluczową rolę w rozwoju wielu skutków ubocznych.
Przeczytaj również nasz artykuł o roli estradiolu u mężczyzn
Lista potencjalnych skutków ubocznych terapii TRT
Możliwe skutki uboczne zastępczej terapii testosteronem:
- Ginekomastia
- Erytocytoza (nadkrwistość)
- Łagodne powiększenie prostaty
- Łysienie androgenowe
- Niepłodność
- Atrofia jąder
- Wahania nastroju
- Bezdech senny
- Trądzik
- Zaburzenia erekcji
- Osłabione libido
Zobacz także: Badania krwi przed TRT
Ginekomastia
Ginekomastia, czyli powiększenie gruczołów piersiowych u mężczyzn, to jeden z możliwych skutków ubocznych TRT. Pojawia się, gdy zbyt duża ilość testosteronu przekształca się w estrogeny, prowadząc do wzrostu tkanki gruczołowej w piersiach. Pierwsze objawy to tkliwość i obrzęk okolicy brodawek sutkowych, które mogą przejść w widoczne powiększenie piersi.
Ryzyko wystąpienia zależy od dawki testosteronu, predyspozycji genetycznych i metody podawania hormonu. Problem można skutecznie kontrolować poprzez leki hamujące przekształcanie testosteronu w estrogeny (inhibitory aromatazy) lub, w zaawansowanych przypadkach, zabieg chirurgiczny.
Erytrocytoza
Testosteron stymuluje produkcję erytropoetyny – hormonu odpowiedzialnego za wytwarzanie czerwonych krwinek w szpiku kostnym. Nadmierna produkcja erytropoetyny w trakcie TRT może prowadzić do wzrostu lepkości krwi, zwiększając ryzyko zakrzepów żylnych i tętniczych, takich jak zakrzepica żył głębokich, zatorowość płucna, udar mózgu czy zawał serca.
Regularne badania krwi są niezbędne do monitorowania poziomu hematokrytu i hemoglobiny. W przypadku stwierdzenia erytrocytozy, lekarz może zalecić zmniejszenie dawki testosteronu lub całkowicie przerwać terapię. Aby zmniejszyć ryzyko wzrostu czerwonych krwinek, warto wdrożyć trening cardio i odpowiednio się nawadniać.
Nadmiar czerwonych krwinek jest również przeciwwskazaniem do TRT
Łagodne powiększenie prostaty (BPH)
TRT może sprzyjać łagodnemu wzrostu stercza. Jednak wbrew wcześniejszym obawom, najnowsze badania demonizują negatywną relację prostaty z testosteronem.
U pacjentów rozpoczynających TRT z wyraźnym niedoborem testosteronu początkowy wzrost PSA może być bardziej zauważalny, jednak wartości zwykle normalizują się w ciągu 3-6 miesięcy od osiągnięcia optymalnego poziomu testosteronu. Mimo to regularne badania prostaty (badanie per rectum i oznaczenie PSA) pozostają standardowym elementem monitorowania bezpieczeństwa terapii.
Łysienie androgenowe
Chociaż testosteron odgrywa kluczową rolę w rozwoju owłosienia, paradoksalnie jego nadmiar może prowadzić do łysienia androgenowego u mężczyzn predysponowanych genetycznie. Mechanizm ten jest złożony i związany z wrażliwością mieszków włosowych na dihydrotestosteron (DHT), który jest silnym metabolitem testosteronu. TRT może nasilać łysienie u mężczyzn z genetyczną predyspozycją, jednakże u innych może prowadzić do poprawy owłosienia. Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jak terapia wpłynie na owłosienie u konkretnego pacjenta.
Niepłodność
TRT może wpływać na spermatogenezę, czyli proces powstawania plemników. Podawanie testosteronu z zewnątrz może hamować naturalną produkcję gonadotropin (FSH i LH) przez przysadkę mózgową, co prowadzi do zmniejszenia produkcji plemników w jądrach. U mężczyzn planujących potomstwo, TRT powinna być stosowana z ostrożnością i pod ścisłym nadzorem lekarskim. W przypadku zaprzestania terapii, spermatogeneza zazwyczaj wraca do normy po wdrożeniu tzw. terapii PCT.
W celu zminimalizowania ryzyka utraty funkcji reprodukcyjnych podczas terapii, zazwyczaj stosuje się gonadotropinę kosmówkową (hCG) przez cały czas trwania TRT.
Atrofia jąder
Zmniejszenie objętości jąder wynika z hamowania naturalnej produkcji testosteronu przez gonady w odpowiedzi na podawanie egzogennego testosteronu. Atrofia jąder jest zazwyczaj odwracalna po odstawieniu TRT i stanowi jedynie problem estetyczny. Regularne przyjmowanie hCG w trakcie terapii powinno skutecznie zapobiec atrofii.
Dysfunkcje seksualne
Paradoksalnie, mimo że terapia testosteronem często jest stosowana właśnie w celu poprawy libido i funkcji seksualnych, w niektórych przypadkach może dojść do sytuacji odwrotnej. Problem ten najczęściej wynika z dwóch głównych przyczyn: zbyt niskiej dawki testosteronu lub zaburzonego stosunku testosteronu do estradiolu. Szczególnie istotna jest tu równowaga hormonalna – gdy poziom estradiolu jest zbyt wysoki w stosunku do testosteronu, może dojść do osłabienia libido i problemów z erekcją.
Rozwiązanie tego problemu wymaga precyzyjnego dostosowania terapii. Na podstawie wyników badań krwi, lekarz może podjąć decyzję o zwiększeniu dawki testosteronu lub włączeniu do terapii inhibitorów aromatazy, które zmniejszają konwersję testosteronu do estradiolu.
Bezdech senny
TRT może nasilać bezdech senny u mężczyzn z predyspozycjami, np. z nadwagą lub otyłością. Zwiększenie masy mięśniowej w trakcie TRT może pogłębiać problemy z oddychaniem podczas snu. Diagnostyka bezdechu sennego obejmuje polisomnografię. Leczenie polega na redukcji masy ciała, stosowaniu CPAP (ciągłego dodatniego ciśnienia w drogach oddechowych) oraz ewentualnie leczeniu chirurgicznym.
Trądzik
Zwiększona produkcja sebum (łoju skórnego) pod wpływem testosteronu może prowadzić do powstawania trądziku. Leczenie obejmuje stosowanie miejscowych preparatów przeciwtrądzikowych oraz w cięższych przypadkach – leków doustnych.
Zaburzenia nastroju
TRT może wpływać na nastrój, prowadząc do zarówno poprawy (u osób z niedoborem testosteronu), jak i pogorszenia (drażliwość, agresja, wahania nastroju). Przyczyną jest zazwyczaj zbyt nieodpowiednia dawka preparatu testosteronu lub wahania stężenia estradiolu bądź prolaktyny.
Jak reagować gdy pojawią się skutki uboczne w trakcie TRT?
W przypadku wystąpienia skutków ubocznych należy przede wszystkim omówić je z lekarzem prowadzącym. Lekarz może zoptymalizować protokół poprzez m.in.:
- Zmniejszenie dawki testosteronu: Najczęściej stosowana metoda.
- Leki antyestrogenowe: W celu kontrolowania ginekomastii i innych skutków ubocznych wysokiego estradiolu
- Zwiększenie aktywności fizycznej: Profilaktycznie w celu obniżenia hematokrytu
- Przerwanie terapii: W przypadku ciężkich i niekontrolowanych skutków ubocznych.
Dowiedz się po jakim czasie średnio pojawiają się pierwsze efekty TRT
Czynniki ryzyka i predyspozycje do wystąpienia skutków ubocznych
Ryzyko wystąpienia skutków ubocznych TRT jest zróżnicowane i zależy od wielu czynników, w tym:
- Wiek: Starsze osoby mogą być bardziej narażone na niektóre działania niepożądane.
- Historia chorób: Współistniejące choroby mogą zwiększać ryzyko powikłania.
- Dawka testosteronu: Wyższe dawki zwiększają ryzyko terapii.
- Genetyka: Predyspozycje genetyczne mogą wpływać na ryzyko wystąpienia niektórych skutków ubocznych (np. łysienie androgenowe).
Podsumowanie
Terapia zastępcza testosteronem jest skutecznym sposobem leczenia hipogonadyzmu, ale niesie ze sobą ryzyko wystąpienia działań niepożądanych. Staranne dobranie dawki, regularne monitorowanie stanu zdrowia i ścisła współpraca z lekarzem są kluczowe dla minimalizacji ryzyka i zapewnienia bezpieczeństwa pacjenta. Decyzja o rozpoczęciu TRT powinna być podejmowana indywidualnie, po wnikliwej ocenie korzyści i ryzyka.
Źródła:
Bassil, Nazem, Saad Alkaade, and John E. Morley. “The benefits and risks of testosterone replacement therapy: a review.” Therapeutics and clinical risk management (2009): 427-448.
Barbonetti, Arcangelo, Settimio D’Andrea, and Sandro Francavilla. “Testosterone replacement therapy.” Andrology 8.6 (2020): 1551-1566.
Khera, Mohit, et al. “A new era of testosterone and prostate cancer: from physiology to clinical implications.” European urology 65.1 (2014): 115-123.
