Prolaktyna przez lata była kojarzona wyłącznie jako hormon odpowiedzialny za laktację i procesy rozrodcze u kobiet. Jednak coraz więcej badań sugeruje, że jej rola w męskim organizmie jest równie istotna – wpływa na funkcje seksualne, płodność, metabolizm i samopoczucie psychiczne. Zarówno zbyt wysoki, jak i zbyt niski poziom prolaktyny może powodować różnorodne dolegliwości, które czasami są mylone z innymi zaburzeniami hormonalnymi, na przykład z niedoborem testosteronu.
Czym jest prolaktyna i za co odpowiada?
Prolaktyna (PRL) to wielofunkcyjny hormon produkowany głównie w przysadce mózgowej przez specjalne komórki zwane laktotrofami, które stanowią 15-25% komórek tego gruczołu. Po raz pierwszy zidentyfikowano ją w 1933 roku jako hormon odpowiedzialny za laktację u kobiet. Jednak od lat 70. XX wieku odkryto, że pełni ponad 300 różnych funkcji w organizmie człowieka, co czyni ją jednym z najbardziej wszechstronnych hormonów.
Choć obecnie wiemy, że prolaktyna pełni wiele funkcji w organizmie człowieka, jej najbardziej znana i kluczowa rola wiąże się z rozwojem gruczołu mlekowego podczas ciąży i utrzymaniem laktacji po porodzie. U kobiet wpływa również na płodność poprzez regulację owulacji i cyklu menstruacyjnego oraz uczestniczy w kształtowaniu zachowań macierzyńskich. Co ciekawe, może ona wpływać podobnie na zachowania ojcowskie u mężczyzn.
Około 20% prolaktyny w organizmie jest wytwarzane poza przysadką mózgową – w różnych tkankach i narządach, takich jak mózg, gruczoły mleczne, błona śluzowa macicy (endometrium), gruczoły łzowe i potowe, skóra oraz narządy układu odpornościowego. Ta szeroka dystrybucja tłumaczy jej różnorodny wpływ na równowagę – od regulacji funkcji rozrodczych, poprzez kontrolę metabolizmu i gospodarki wodnej organizmu, aż po wpływ na układ odpornościowy. U mężczyzn szczególnie istotna jest jej rola w regulacji funkcji seksualnych oraz płodności.
Poziom prolaktyny w organizmie, w przeciwieństwie do innych hormonów przysadki, jest regulowany głównie przez mechanizm hamujacy. Kluczową rolę odgrywa tu dopamina – neuroprzekaźnik, który działa jak naturalny hamulec, ograniczając produkcję prolaktyny.
Rola prolaktyny u mężczyzn
Choć prolaktyna występuje w przysadce mózgowej w takiej samej ilości u obu płci, jej dokładna rola u mężczyzn wciąż nie jest do końca poznana. Większość wczesnych badań przeprowadzono na modelach zwierzęcych, a ich wyniki nie zawsze przekładają się bezpośrednio na ludzi. Mimo to, ostatnie lata badań pokazały, jak istotny jest to hormon dla męskiego zdrowia, choć nie jest typowym hormonem płciowym.
W układzie rozrodczym mężczyzny prolaktyna pełni kilka kluczowych funkcji. Wpływa na proces wytwarzania plemników poprzez współdziałanie z hormonem FSH oraz uczestniczy w regulacji poziomu testosteronu. Jest niezbędna dla prawidłowego funkcjonowania seksualnego – jej odpowiedni poziom wpływa na prawidłową erekcję i kontrolę ejakulacji. Prolaktyna oddziałuje również na męskie gruczoły płciowe, w tym gruczoł krokowy i pęcherzyki nasienne, wpływając na ilość i jakość plemników oraz skład płynu nasiennego.
Rola prolaktyny wykracza jednak znacznie poza układ rozrodczy. Niektóre badania wskazują na jej istotny wpływ na metabolizm i ogólne zdrowie mężczyzn. Nieprawidłowości w stężeniu prolaktyny mogą wiązać się z zaburzeniami metabolicznymi, w tym nieprawidłową regulacją glukozy i zespołem metabolicznym. Co więcej, odkryto, że odpowiedni poziom prolaktyny jest ważny dla zdrowia psychicznego – jej nadmiar i niedobór może wiązać się z objawami lęku i depresji. Wpływa ona także na układ odpornościowy i bierze udział w regulacji gospodarki wodno-elektrolitowej organizmu.
Mniej oczywistym faktem, jest wpływ prolaktyny na układ kostny. W badaniu obejmującym 44 mężczyzn z guzami wydzielającymi prolaktynę (prolaktynoma) zaobserwowano, że długotrwale podwyższony poziom tego hormonu prowadził do znacznego pogorszenia stanu kości – u 27% pacjentów stwierdzono obniżoną gęstość mineralną kości już w momencie diagnozy, a odsetek ten wzrósł do 37% w trakcie obserwacji. Co więcej, ryzyko złamań kręgów było prawie pięciokrotnie wyższe w porównaniu do mężczyzn z normalnym poziomem prolaktyny (37.5% vs 7.9%), i co szczególnie interesujące – efekt ten był niezależny od poziomu testosteronu. Sugeruje to, że prolaktyna może wpływać na metabolizm kostny również poprzez inne mechanizmy niż tylko poprzez oddziaływanie na poziom testosteronu.
Jak prolaktyna wpływa na poziom testosteronu?
Prolaktyna i testosteron są hormonami, które pozostają w złożonej interakcji. Podwyższony poziom prolaktyny może hamować wydzielanie hormonu uwalniającego gonadotropiny (GnRH) z podwzgórza, co z kolei prowadzi do zmniejszenia produkcji hormonu luteinizującego (LH) i hormonu folikulotropowego (FSH) przez przysadkę. Te hormony są kluczowe dla produkcji testosteronu w jądrach. W efekcie, hiperprolaktynemia może prowadzić do niedoboru testosteronu, powodując spadek libido, zaburzenia erekcji i zmniejszenie masy mięśniowej. Co ważne, same dysfunkcje seksualne w hiperprolaktynemii mogą być spowodowane zarówno bezpośrednio przez wysoką prolaktynę, jak i pośrednio przez wywołany przez nią hipogonadyzm. Potwierdza to fakt, że samo uzupełnienie testosteronu nie zawsze przywraca prawidłowe libido u mężczyzn z wysoką prolaktyną.
Niektóre badania sugerują, że u świeżo upieczonych ojców poziom prolaktyny naturalnie wzrasta, podczas gdy poziom testosteronu spada. Te zmiany hormonalne są naturalne i przejściowe – pomagają mężczyznom w nawiązaniu silniejszej więzi z dzieckiem i lepszym dostrojeniu się do potrzeb noworodka. Obniżony poziom testosteronu zmniejsza tendencję do zachowań agresywnych i konkurencyjnych, a podwyższona prolaktyna (wraz z innymi hormonami) wspiera zachowania opiekuńcze. Jest to przykład, jak system hormonalny dostosowuje się do nowej roli ojcostwa.
Wysoka prolaktyna u mężczyzn – przyczyny i objawy
Podwyższony poziom prolaktyny u mężczyzn (hiperprolaktynemia) jest zaburzeniem, które może mieć różnorodne przyczyny (tabela 1).
| Przyczyny podwyższonego poziomu prolaktyny | Charakterystyka |
|---|---|
| Gruczolaki przysadki (prolaktynoma) | Najczęstsza przyczyna – łagodne guzy wydzielające prolaktynę |
| Niedobór snu | Częsta przyczyna przejściowego wzrostu |
| Leki | SSRI, leki na nadciśnienie, opioidy, neuroleptyki |
| Niedoczynność tarczycy | Wpływa poprzez oś podwzgórze-przysadka |
| Stres i wysiłek fizyczny | Przejściowy (stres ostry) lub długotrwały (stres chroniczny) |
| Aktywność seksualna | Może chwilowo podnosić poziom prolaktyny |
| Hiperprolaktynemia idiopatyczna | Przyczyna nieznana |
Objawy hiperprolaktynemii u mężczyzn mogą obejmować:
- spadek libido
- trądzik
- zaburzenia erekcji
- obniżone libido
- niepłodność
- stany depresyjne
- drażliwość
- bóle glowy
- zaburzenia widzenia
- zaburzenia mineralizacji kości
- ginekomastię (powiększenie piersi)
- mlekotok – u obu płci w rzadszych przypadkach
Co istotne, niektórzy mężczyźni mogą nie odczuwać żadnych objawów, nawet przy wysokim stężeniu prolaktyny, co utrudnia diagnostykę. Natomiast większość objawów może być niespecyficzna i przypominać inne zaburzenia hormonalne.
Przeczytaj także o roli estradiolu u mężczyzn
Co w przypadku zbyt niskiej prolaktyny u mężczyzn?
Zbyt niski poziom prolaktyny (hipoprolaktynemia) zdarza się rzadziej niż jej nadmiar, jednak badania z ostatnich lat pokazują, że może mieć poważniejsze konsekwencje niż wcześniej sądzono. Szczególnie interesujące są wyniki badań przeprowadzonych na ponad 2500 mężczyzn, które wykazały związek niskiego poziomu prolaktyny z zaburzeniami erekcji i przedwczesnym wytryskiem. Te obserwacje zostały później potwierdzone w dużym europejskim badaniu obejmującym prawie 3000 mężczyzn, w którym dodatkowo zaobserwowano, że mężczyźni z niskim poziomem prolaktyny częściej zgłaszali pogorszenie jakości życia seksualnego.
Możliwe przyczyny niskiego poziomu prolaktyny:
- Niedobór serotoniny
- Zaburzenia funkcjonowania przysadki mózgowej
- Nadmierna aktywność układu dopaminergicznego w mózgu
- Zbyt wysoka dawka leków hamujących wydzielanie prolaktyny (np. dostinex)
Objawy hipoprolaktynemii mogą obejmować:
- Problemy ze wzwodem i przedwczesny wytrysk
- Zmniejszoną objętość nasienia i problemy z płodnością
- Zaburzenia metaboliczne (zwiększone ryzyko zespołu metabolicznego)
- Stany lękowe
Niektóre dane sugerują, że niski poziom prolaktyny może być nie tyle bezpośrednią przyczyną tych zaburzeń, co raczej wskaźnikiem nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu serotoninowego w mózgu. Obniżony poziom serotoniny jest powiązany z występowaniem zaburzeń lękowych i wielu innych objawów, które również towarzyszą hipoprolaktynemii. Potwierdza to skuteczność leków zwiększających poziom serotoniny w leczeniu niektórych z tych zaburzeń.
Normy prolaktyny u kobiet i mężczyzn
Normy prolaktyny różnią się znacząco między kobietami a mężczyznami, a także zależą od pory dnia i sytuacji życiowej. U mężczyzn prawidłowy poziom prolaktyny powinien być niższy niż 15 ng/ml, natomiast u kobiet niższy niż 20 ng/ml.
Ważne informacje dotyczące badania prolaktyny:
- Poziom prolaktyny jest najwyższy w nocy i nad ranem
- Badanie najlepiej wykonać rano, na czczo, około 2-3 godziny po przebudzeniu
- Przed badaniem należy unikać wysiłku fizycznego, stresu i aktywności seksualnej
- Niektóre leki mogą wpływać na wynik badania, o czym należy poinformować lekarza
Warto pamiętać, że samo przekroczenie norm nie zawsze oznacza problem zdrowotny – interpretacja wyników powinna uwzględniać obecność objawów klinicznych i wyniki innych badań hormonalnych. Często dopiero znaczne odchylenia od norm wymagają interwencji medycznej.
Leczenie hiperprolaktynemii u mężczyzn
Leczenie wysokiego poziomu prolaktyny u mężczyzn zależy od jego przyczyny. Najczęstszą przyczyną są gruczolaki przysadki, które – choć sama nazwa może brzmieć niepokojąco – w większości przypadków są łagodnymi zmianami, dobrze reagującymi na leczenie. W takich przypadkach stosuje się przede wszystkim leki z grupy agonistów dopaminy (kabergolina, bromokryptyna), które zmniejszają rozmiar guza oraz obniżają poziom prolaktyny.
Tylko w nielicznych przypadkach, gdy guz jest zbyt duży lub nie reaguje na leczenie farmakologiczne, może być konieczne leczenie chirurgiczne. Radioterapia jest stosowana jeszcze rzadziej, zazwyczaj jako ostateczność w przypadku zmian, których nie można usunąć operacyjnie. Jeśli przyczyną podwyższonego poziomu prolaktyny są przyjmowane leki, lekarz może zaproponować ich zmianę na alternatywne preparaty.
Niezależnie od przyczyny, przy podejrzeniu zaburzeń poziomu prolaktyny zawsze należy skonsultować się z lekarzem endokrynologiem lub andrologiem. Wcześnie wykryte i prawidłowo leczone zaburzenia mają bardzo dobre rokowanie, a większość pacjentów po wprowadzeniu odpowiedniej terapii wraca do pełni zdrowia. Ważna jest jednak regularna kontrola lekarska i stosowanie się do zaleceń specjalisty.
Źródła:
Saleem, Mohamed, Helen Martin, and Penelope Coates. “Prolactin biology and laboratory measurement: an update on physiology and current analytical issues.” The Clinical Biochemist Reviews 39.1 (2018): 3.
Rastrelli, Giulia, Giovanni Corona, and Mario Maggi. “The role of prolactin in andrology: what is new?.” Reviews in Endocrine and Metabolic Disorders 16 (2015): 233-248.
Andereggen, Lukas, et al. “Long-term follow-up of primary medical versus surgical treatment of prolactinomas in men: effects on hyperprolactinemia, hypogonadism, and bone health.” World neurosurgery 97 (2017): 595-602.
Hashemian, F., F. Shafigh, and E. Roohi. “Regulatory role of prolactin in paternal behavior in male parents: a narrative review.” Journal of Postgraduate Medicine 62.3 (2016): 182-187.
Gettler, Lee T., et al. “Longitudinal evidence that fatherhood decreases testosterone in human males.” Proceedings of the National Academy of Sciences 108.39 (2011): 16194-16199.
Corona, Giovanni, et al. “Hypoprolactinemia: a new clinical syndrome in patients with sexual dysfunction.” The journal of sexual medicine 6.5 (2009): 1457-1466.
Corona, Giovanni, et al. “Low prolactin is associated with sexual dysfunction and psychological or metabolic disturbances in middle-aged and elderly men: the European Male Aging Study (EMAS).” The journal of sexual medicine 11.1 (2014): 240-253.
